Sažetak
Bošnjačka drama se razvijala na dva tematska plana: prvi je historijska melodrama, (samo)definirana kao dramatski spjev, a drugi je komedija s tematikom iz savremenog života. Komediografija se može razumijevati kao nadgradnja drame sa historijskom tematikom, utoliko što se javlja kasnije i što tematski olabavljuje prvotno nastojanje da se kroz dramsku formu definiraju pitanja narodnosnog porijekla, identiteta i usmjerenja.
U vrijeme austrougarske vladavine u Bosni i Hercegovini djeluju mnoga kulturno-umjetnička, prosvjetna, konfesionalna i esnafska društva, kao i mnoge diletantske pozorišne grupe i družine. Ove raznolike forme djelovanja na široke narodne slojeve u smislu „pouke i zabave“ brzo su se udomaćile i među bošnjačkim stanovništvom, jer „živa riječ izgovorena sa scene imala je u nepismenoj i polupismenoj publici onog vremena snažan i blagotovoran odjek“.
Austrougarska uprava je od samog početka pozorište razumijevala kao medij, preko kojega ja moguće uticati na narodne mase, a time i subverzivnim djelovanjem destabilizirati vladajući poredak.
U prvim godinama okupacije, uprava je zabranjivala gostovanja putujućih pozorišta iz Srbije, ili ih je nastojala blokirati rigoroznim policijskim mjerama, budući da su srbijanske predstave najčešće nosile nacionalne poruke, koje su imale subverzivni karakter. Dolaskom Kalajeve uprave (1882-1903) stanje se promijenilo, što zbog Kalajevog nastojanja da se prikaže kao „nositelj kulturne misije ne samo u ovoj zemlji nego i na Balkanskom poluostrvu“, a što zbog nastojanja okupatorske uprave da ne pokaže slabost i nesigurnost.
Uprava je dopustila gostovanje putujućih pozorišta iz Srbije, ali je kontrolirala granice umjetničke slobode i nije dozvoljavala da one pređu u politički prostor. Podatak da je austrougarska uprava cenzurirala i motrila sve javne sadržaje, pa i pozorišne, ukazuje da je sloboda umjetničkog izražavanja bila tek privid u nastojanju da se nova vlast prikaže sigurnom u sebe i svoju evropejsku misiju.
„Austrougarska kulturna politika u Bosni i Hercegovini je imala dvostruki cilj – da prezentira svjetskoj javnosti spektakularne rezultate u oblasti kulture, nauke i umjetnosti, postignute u relativno kratkom vremenu u zaostalim krajevima koje je ona okupirala i da, s druge strane, u sklopu svoje balkanske politike, sračunate na dužu stazu, stvori od Sarajeva snažan kulturni centar koji bi već samim svojim postojanjem u okviru Dvojne Monarhije suzbijao centrifugalne tendencije među znatnim dijelom stanovništva Bosne i Hercegovine, orijentisanog u pravcu Beograda odnosno Zagreba. Otuda i otpori takvoj austrougarskoj politici dolaze pretežno iz srpskih odnosno hrvatskih krugova u Bosni i Hercegovini.“
Potreba za domaćom dramom
Kulturne prilike u Bosni i Hercegovini u doba austrougarske okupacije mogu se razumijevati kao prostor historijskih i političkih antagonizama, na kome su se sučeljavali ideološki protivnici, pri čemu je austrougarska uprava nastojala da pronađe mjeru između kolonizatorske represije i domaćinskog odnosa prema društvenoj stvarnosti. Pozorište je bilo jedan od uticajnijih medija, i otud mu je posvećivana iznimna pažnja, kako vlasti, tako i narodnih tribuna koji su nastojali da preko pozorišta ojačaju svoj glas.
„Međutim, kao rijetko kada u istoriji pozorišta, u toku četiri decenije pozorišna umjetnost u Bosni i Hercegovini, a naročito u Sarajevu kao glavnom ‘zemaljskom gradu’, ni u jednom trenutku nije bila lišena politike. (…) Pozornica je bila stalno poprište na kojem je nova vlast, okupirajući vojno i materijalno zemlju, željela da izvojuje i duhovnu i kulturnu dominaciju, svjesna da će tek sa tom pobjedom dobiti bitku za totalnu okupaciju“.
Ubrzo se osjetila potreba za odgovarajućim domaćim dramskim tekstovima koji bi se igrali na diletantskim pozornicama širom Bosne i Hercegovine. „Postojeći dramski tekstovi iz srpske i hrvatske romantičarske književnosti, što su ih putujuće družine pokazivale po mnogim bosanskohercegovačkim sredinama, najčešće nisu mogli udovoljiti osjetljivoj moralno-običajnoj zahtjevnosti patrijarhalne zajednice Bošnjaka, koji u osmanlijskom periodu, osim improviziranih dijaloških partova karađoz teatra, nisu ni imali vlastitog dramskog stvaralaštva. Trebalo ga je tek začeti.“
Istražujući prošlost bosanskohercegovačkih pozorišta, J. Lešić je primijetio kako je „došlo do jedinstvene pojave u razvitku našeg teatra i naše dramske književnosti: amaterska pozorišna djelatnost podstakla je i stvorila dramsku književnost“.
Do sličnog zaključka došao je i M. Rizvić u svojoj monografiji o časopisu „Behar“: „Zbog toga je trebalo stvoriti domaće dramske tekstove, koji bi u svemu odgovarali duhu, mentalitetu, književnoj tradiciji i nivou muslimanske sredine na prelazu iz XIX u XX vrijek, a koji bi u isto vrijeme vršili određenu prosvjetnu, društvenu, patriotsku, kulturnu i književnu ulogu u smislu opštih napora savremene književno-kulturne generacije za preporođajem muslimanskog društva u Bosni i Hercegovini i njegovim približavanjem novom vremenu i savremenom zapadnom životu“.
I Gordana Muzaferija također smatra da su uticaji putujućih pozorišta suštinski odredili karakter razvoja pozorišta i dramske književnosti u Bosni i Hercegovini: „U kazališnom i dramskom životu Bosne i Hercegovine devedesetih godina 19. stoljeća, koji se preko putujućih družina odvijao pod uticajem repertoara iz Beograda, Zagreba i Beča, kao dominantan žanr nametnula se melodrama i u svim elementima svoje emocionalne i ekspresivne svrhovitosti osvojila diletantske scene raznorodnih nacionalnih društava, pa je logično postala i temeljni žanr bošnjačkog dramskog stvaralaštva.“
Trema pomenuti da je relativno kasno došlo do osnivanja Prvog bosanskohercegovačkog narodnog pozorišta, u Tuzli 1898., koje je nakon dva mjeseca postalo „putujuće“, da bi se nakon osam mjeseci od osnutka ugasilo.
Stavovi navedenih književnih historičara značajni su iz dva razloga: prvo, njihove tvrdnje upućuju na čitav niz podsticajnih motiva koji su dali impuls u dramskom stvaranju ne samo u literaturi koju su stvarali bošnjački pisci, već i pisci ostalih naroda; drugo, navedena mišljenja istovremeno predstavljaju odgovor na pitanje – kada, kako i u kojim uvjetima su nastali prvi originalni bošnjački dramski tekstovi.
Začetnici bošnjačke drame
U studiji „Književno stvaranje muslimanskih pisaca u Bosni i Hercegovini u doba austrougarske vladavine“ (Sarajevo, 1973), koja uz književnohistorijsku monografiju „Behar“ (Sarajevo, 1971) predstavlja do sada najsistematičniji i najpotpuniji uvid u stvaralaštvo bošnjačkih pisaca u spomenutom razdoblju, Muhsin Rizvić, pored ostalog, prati i razvoj dramske literature. U prvoj knjizi obrađeno je sedam dramatičara: Safvet-beg Bašagić, Rizabeg Kapetanović, Hamid Šahinović Ekrem, Salih Kazazović, Husein Dubravić Đogo, Osman Đikić i Sejfudin Huseinagić Fikret. Monografijom „Behar“ ovaj spisak proširuje se za još nekoliko imena, kao što su Adem Mešić i Hamdija Mulić.
Do kraja 1918. godine, do kada ih Rizvić prati u svojim istraživanjima, oni su napisali 28 dramskih djela. I, bez obzira što su neki od ovih pisaca ispoljavali svoju stvaralačku snagu i poslije naznačene godine, oni po starosnoj strukturi pripadaju istoj generaciji i čine prvi talas u plimi bošnjačke dramske književnosti.
Neki od ovih pisaca značajni su prvenstveno zato što su se prvi oglasili kao dramatičari – Bašagić sa svojim prvijencem „Ali-pašom“, Mulabdić sa svojom „Miraskom“, Kapetanović sa svojim „Zulumćarevim snom“, itd.; neki zato što su začetnici pjesničko-dramskog žanra, herojsko-patriotskog spjeva, odnosno historijske melodrame (Bašagić, Ljubušak, Ekrem); neki opet kao začetnici originalne bošnjačke komedije (Ekrem, Đogo).
Ima i onih koje je povukla kreativna inercija, jer su bili podstaknuti recitatorsko-scenskim aktivnostima amaterskih družina, ili su, po ugledu na prijatelje pisce, uhvaćeni kušnjom i izazovom dramskog stvaranja (A. Mešić, S. Kazazović, čak i O. Đikić).
Safvet-beg Bašagić 1894. godine štampa svoj dramski prvijenac. M. Rizvić nalazi da je „Ali-paša“ – „prvi dramski tekst u književnom stvaranju Muslimana“ čime je označeno stvaranje jednog novog žanra u bosanskohercegovačkom književnom podneblju. „Ali-paša“ je, inače, nevješt dramski tekst, a dramski je samo u formalnim karakteristikama, jer je sročen u dijaloškoj formi. Ovaj tekst pisan je u stihu, tema je historijska, necjelovit je (objavljen kao „fragment“), simboličko-romantičarskog obilježja i nastao pod uticajem prvih hrvatskih i srpskih romantičarskih pjesnika. Značaj „Ali-paše“ je u tome što predstavlja prvi tekst ove vrste u bošnjačkoj književnosti i što je djelovao kao impuls u rađanju i razvoju bošnjačke dramske književnosti, posebno za predstojeći ciklus u kome dominira drama sa historijskim temama.
Od pojave „Ali-paše“ (1894) pa sve do kraja XIX stoljeća, u dramskom stvaranju bošnjačkih pisaca neće se skoro ništa značajnije dogoditi. Doduše, Edhem Mulabdić će se 1895. oglasiti kao dramatičar svojom „Miraskom“ a m. Hilmi Muhibić u „Bošnjaku“ tekstom „Zločin i kazna“ koji je pokušaj da se jedan „istiniti događaj iz hajdučkog života“, kakva naznaka stoji uz naslov teksta, uobliči u dramski, poetsko-romantičarski doživljaj.
U „Bošnjaku“ će se sljedeće godine pojaviti „Zulumćarev san“ , „aktovka u stihovima“ Riza-bega Kapetanovića Ljubušaka, također dramski prvijenac ovog pisca. „Zulumćarev san“ najsnažnije je poetsko-dramsko ostvarenje među dosad spomenutim dramskim pokušajima bošnjačkih pisaca. Riječ je o poetsko-dramskoj slici, što „Zulumćarev san“ prije svega jeste, i to slika s naglašenom simbolikom, koja nagovještava čitav jedan tok u bošnjačkoj drami, u kome će nešto kasnije značajne domete ostvariti Hamid Šahinović Ekrem. Riječ je o dramama s izrazito simbolično-romantičkim obilježjem kakvi su „dramatski spjevovi“ u dvije slike: „Na uranku“ i „Na planini“.
Žanrovska obilježja
Od 1894. godine, kad se pojavio Bašagićev „Ali-paša“, do početka prvog svjetskog rata, bošnjački dramatičari napisali su tridesetak dramskih tekstova. Nakon uvida u žanrovska obilježja, ovi se tekstovi mogu svrstati u tri grupe, i u svakoj od njih naći će se djela objedinjena zajedničkim formalno-tematskim, stilskim i sadržajnim karakterističnim odlikama.
Prvu grupu tekstova čine tzv. dramatski spjevovi. Prema osnovnim motivima oni se razdvajaju u dva toka:
a. tekstovi sa temama vezanim sa prošlost Bosne i za poznate događaje i ličnosti iz historije bošnjačkog naroda;
b. tekstovi kojima su radnje preuzete iz bošnjačke / i nebošnjačke / epske narodne poezije.
Drugu grupu čine komediografski tekstovi.
Treću grupu čine dramski tekstovi s različitim žanrovskim variranjem.
U kontekstu južnoslavenskih dramskih tokova s kraja 19. i početka 20. stoljeća, bošnjačka drama je tek u fazi nastajanja, za razliku od hrvatske i srpske, pa i slovenačke, čije su tradicije još ranije obogaćene zapaženim dramskim pojavama i vrijednim, danas već klasičnim, dramskim djelima. Bošnjačka drama, kao i crnogorska, makedonska, jevrejska i albanska, rađala se nešto kasnije. Ovo je bitna činjenica za razumijevanje bošnjačke drame iz austrougarskog perioda, pogotovo kada se govori o žanrovskim obilježjima tih prvih dramskih tekstova, koji su često nevješto građeni i nejasno definirani.
Rizvić je u nekoliko dramskih tekstova našao interliterarne tragove i uticaje hrvatskog, srpskog, čak i crnogorskog romantizma, kao i poruke i motive iz pojedinih dijela naših romantičarskih pjesnika, što nedvosmisleno navodi na zaključak da su prvi bošnjački dramatičari imali doticaja s ostalim južnoslovenskim nacionalnim literaturama, i da su te literature djelovale podsticajno na bošnjačke pisce ovog vremena. Trauma identiteta koja je taložena i usložnjavana specifičnim historijskim tokovima, uticala je na pojavu historijsko-romantičarskog žanra u bošnjačkoj dramskoj književnosti pri samom njenom rađanju, na pojavu dramatskih spjevova, pisanih stihom epske narodne poezije.
Ovaj žanr u bošnjačku dramu uveo je Safvet-beg Bašagić („Ali-paša“, „Abdullah-paša“, „Boj po Ozijom ili Krvava nagrada“). Razvoj dramatskih spjevova nastavio je Riza-beg Kapetanović Ljubušak („Hadži-beg Rizvanbegović“). Treći predstavnik ovog žanra, koji je otišao najdalje u njegovanju epsko-herojske tradicije u bošnjačkoj drami, bio je Hamid Šahinović Ekrem. Pored kraćih dramskih slika „simbolične rodoljubivo-etičke i romantičarske književne strukture“ („Na uranku“, „Na planini“), Ekrem je napisao i dva dramatska spjeva izravno inspiriran epskom narodnom poezijom, primijenivši jednostavan metod formalnog prevođenja likova i događaja iz narodne epike („Anđelija“, „Fata s Krajine“), kao i dva dramatska spjeva u čijoj su osnovi dramske radnje događaji i ličnosti iz bosanske prošlosti: „Hifzibeg“ i „Zmaj od Bosne“. I, to bi bilo sve što su bošnjački dramatičari stvorili u ovom žanru dramatskih spjevova.
Kako se može vidjeti iz pregleda naslova i tema, u ovom žanru postoje dvije osnovne pojave: jedna u kojoj dominira zavičajna prošlost i u njoj herojske ličnosti i događaji (Bašagić, Kapetanović, Ekrem), i druga, kroz koju se prizivaju davni svjetovi epske narodne poezije (Ekrem). Ovakva vrsta dramske poezije u bošnjačkoj drami njegovat će se i u vremenima između dva rata, sa sličnim motivima i porukama, ali s novim formalno-stilskim i žanrovskim obilježjima.
Prve komedije
U isto vrijeme kad se javljaju prvi bošnjački dramatičari, ovim dramatskim spjevovima s patriotsko-moralističkom i historijsko-romantičarskom sadržinom, inspirirani historijom, kultom predaka ili narodnom epskom poezijom, javlja se i prvi bošnjački komediograf i najznačajniji dramatičar svog vremena – Hamid Šahinović Ekrem. Tokom prve decenije 20. stoljeća, koja se može uzeti kao najproduktivnija u književnom djelovanju ovog pisca, Ekrem je napisao pet komedija. U prvim trima jednočinkama nalazimo žive slike života na bošnjačkom selu („Đavo pod čergom, „Orden“, „Punica“), dok je drugim dvjema komedijama (Dva načelnika“, „Pred gradske izbore“) pisac „dao život bošnjačke gradske sredine“.
Prisjetimo se šta je predmet Ekremove komediografske pažnje… …To su primitivizam, neobaviještenost i zatucanost bosanskog seljaka („Đavo pod čergom“); vlast, čija totalitarna dimenzija implicira situacijska i mentalna iskakanja iz socijalnih pravila („Đavo pod čergom“, „Dva načelnika“, „Pred gradske izbore“); predimenzionirane društvene osobine, kao personalni ugled i društvena uloge bez osnova („Orden“, „Punica“); na kraju, to su nesklad između neosnovanih želja i precijenjenih mogućnosti.
U komediji „Dva načelnika“ primjerna je, posebno u početku drugog čina, piščeva kritičko-satirička namjera da udari po općinskim službama. U istu svrhu pisac se služi prerušavanjem, zamjenom pisama, preoblačenjem muške osobe u ženske haljine, sakrivanjem i pretvaranjem, modificiranjem govornog izraza, svjesnom konstrukcijom i montiranjem zapleta, da bi se stvorila zamjena, kombinacija izmjene komedije intrige s komedijom naravi („Dva načelnika“).
Pored Ekrema, mada s daleko manje uspjeha, u bošnjačkoj književnosti ovog vremena komediografske tekstove pisali su još neki pisci. Salih Kazazović je manje talentiran, manje vješt i maštovit, a i manje produktivan od Ekrema. Na iskraju ovog austrougarskog perioda napisao je dvije komedije: „Oba gluha“ i „Ćorav račun“. Ono što je Kazazović unio novo u ovaj žanr jesu poetizirani dijalozi natopljeni čednim i suptilnim iskazima ljubavnih osjećanja koji imaju široki dijapazon motivskih variranja. I neki likovi u ovim tekstovima (Fehim, Elza, Šefket) predstavljaju izvjesnu novinu, time što iz njih zrače nova shvatanja života, vjerskih i nacionalnih odnosa.
U Kazazovićevim komedijama nema jedinstvene radnje niti naporednih tokova kakve nalazimo kod Ekrema, već je primijenjen koncept u kome se više motiva, sitnih događaja i šala, objedinjuje jednim likom. Josip Lešić smatra da Kazazović „među prvima u dramskoj književnosti Bosne i Hercegovine ispisuje komediju vodviljske intonacije“.
U razvoju ovog žanra znatnije će doprinose dati Husein Dubravić Đogo, koji se u bošnjačkoj komediografiji javlja u vrijeme kad Ekrem već svodi svoje dramatičarsko djelovanje. Poslije Ekrema, Đogo je najznačajnija komediografska pojava u bošnjačkoj drami. Po nadarenosti je ravan Ekremu. Kao komediograf razvit će se tek u vremenu između dva rata.
Prva dva Đogina komediografska teksta („Pokradeno grožđe“, „Doktor Lacmanin“) nisu ostvarenja koja dinamiziraju razvoj komediografskog žanra u bošnjačkoj književnosti, dok treći tekst, „Dvije struje“ („Tvrdiši i mehkiši“), biva nastavak obrade tema koje je prije Đoge obrađivao Ekrem („Dva načelnika, „Pred gradske izbore“). No, Đogo je otišao korak dalje stvorivši „prvu muslimansku društveno-angažovanu dramu koja je izvedena sa dosta zanatske vještine, bez pretjerane nametljivosti i naivnosti propagiranja teze (čiji je) realističan milje najvredniji elemenat…“ Ova Đogina komedija istovremeno je najveći domet bošnjačke komediografije austrougarskog razdoblja.
Dva obilježja
Ostali dramski tekstovi stvoreni u ovom razdoblju zaostaju iza pomenutih. No, neke od njih treba navesti jer predstavljaju izvjesnu novinu upravo u žanrovskom pogledu, bez obzira što su neznatne književno-umjetničke vrijednosti. U takve spadaju Đikićeva „Zlatija“, „Stana“ i „Muhadžir“. Takva je, i po umjetničkoj vrijednosti nezamjetna, jednočinka „Siroče“ Nazifa Resulovića. Na kraju, takva je i „ozbiljna“ drama „Ismet i Almasa“ Adema Mešića, koja je u žanrovskom i tematskom pogledu izvan svih tekstova nastalih u ovo vrijeme.
Bošnjačka drama je već u svom začetku, kao i u prvoj fazi razvoja, imala dva osnovna žanrovska obilježja. Prvo se svodi na stvaranje specifičnog dramatskog spjeva (Bašagić, Kapetanović, Ekrem); i, drugo, koje ukazuje na stvaranje „originalne bošnjačke komedije (Ekrem, Đogo). Dramu u užem smislu, kakvu susrećemo u evropskim literaturama, pa i u nekim južnoslavenskim, bošnjački dramatičari nisu u ovom austrougarskom razdoblju započeli razvijati, i tek će se bošnjačka književnost dobiti u vremenu između dva rata.
Fatmir Alispahić
Septembar 2009.