Pisani tragovi
U 16. stoljeću u Tuzli se pojavljuju ličnosti obrazovane po svoj prilici u Sarajevu i Istambulu. Jedan od njih je Ahmed Čelebi, prvi tuzlanski pisac, koga istraživači pamte po Kronogramu o Fazli-efendiji. Osnivanje Behrambegove medrese početkom 17. stoljeća od Tuzle je, za to doba, stvorilo jak kulturno-prosvjetni centar.
U Tuzli je živio i stvarao jedan od prvih bh književnika, najveći pjesnik alhamijado književnosti i prvi leksikograf slavenskoga juga – Muhamed Hevaji Uskufi (1601-1651). Pored nekoliko pjesama (ilahija i kasida) pisanih arapskim pismom na bosanskom jeziku, jedne stihovane proze, kao i knjige pjesama na turskom jeziku Risale-i tebsyret-ul – ‘aryfin, najčešće spominjanja i citirana Uskufijina pjesma je Poziv na viru.
Ovom pjesmom Uskufi poziva sunarodnjake svih vjeroispovijesti na bratstvo, slogu i jedinstvo, naspram antagonizama i nepovjerenja koji nanose štetu svima. Najznačajnije Uskufijino djelo je Bosansko-turski rječnik Makbul-i ‘aryf, pisan u stihovima, poznatiji pod nazivom Potur-Šahidija.
Drugi značajan pisac ovog starijeg perioda je Stjepan Matijević (1580-1654), koji o sebi veli da je rođen u selu Solini kraj Soli. Živio je u Sarajevu, a potom u Rimu, gdje je štampao svoje djelo Ispoviedaonik.
Istraživači pominju da je u osmanskom periodu u Tuzli djelovalo još sedam pisaca (Nabi Tuzlavi, Abdi Tuzlavi, Savabi ef Salih Tuzlavi, Salih Daniš efendi Azabagić ef Mehmed Teufik, Ibrahim Edhem Berbić i Hadži Ibrahim Abdullah Smajić Seljubac), čije kulturno-prosvjetno djelovanje prevazilazi okvire usputnog ostavljanja zapisa o životu, vremenu, ljudima i događajima.
I u Tuzli je u osmanskom periodu, od 16. stoljeća, bila bogata prepisivačka djelatnost. Istraživači bilježe 25 prepisivača koji su se bavili prepisivanjem i izučavanjem orijentalnih rukopisa iz oblasti tesawwufa (misticizma), književnosti, fikha (prava), historije, akaida (obredoslovlja), hay’a (astronomije), statistike, filozofije, itd. Najveći broj ovih rukopisa uništen je u brojnim ratnim i političkim poharama.
Iz ovog perioda izuzetno je značajna spisateljska aktivnost bosanskih franjevaca koji su rođeni u tuzlanskom kraju, ili su ovdje službovali. Vrijedi pomenuti Tuzlaka fra Blaža Josića (1820-1868), koji je jedno vrijeme boravio u Rimu na naukama. Pisao je elegije, među kojima su najpoznatije Elegia in Novo Anno, Elegia i Tužna pjesma sa 1164 stiha. Fra Josićev generacijski ispisnik Tomo Kovačević (1820-1867), koji je učio škole u Hrvatskoj i Ugarskoj, i donosio novac za gradnju novih crkava, ostavio je zanimljivu knjigu pod naslovom Opis Bosne.
U okolini Tuzle je službovao fra Blaž Ikić (rođ. 1848), koji je kritiziran zbog svoje knjige Zdravstveno-ćudoredne i zabavno-poučne crte, gdje je dotaknuo stvari u koje samo majka upućuje svoje kćerke.
Za austrougarski period, značajno je djelo fra Nedeljka Dugonjića – Vrhovčića (rođ. 1885) koji je u tiskari Adolfa Engela u Tuzli štampao svoje knjige Ratni zvuci (tri izdanja), Kraljici Hrvata 1918. godine, Zabavni i poučni kalendar za prostu 1914. godinu.
Spisateljska baštine Tuzle nezamisliva je bez Memoara Živka Crnogorčevića, koji, iako dobrim dijelom autobiografski, predstavljaju prvu hroniku tuzlanskih zbivanja. Crnogorčević (1843-1914) piše o postanku grada, Omer-paši Latasu, epidemiji kolere, požarima, dolasku Austrougarske, te o društvenim, ekonomskim i kulturnim prilikama.
Prva štamparija, vlasništvo Nikole Pissonbergera, osnovana je 1896. godine. U prvoj deceniji 20. stoljeća u Tuzli se otvaraju još tri štamparije, što je uslovilo razmah izdavačke djelatnosti.
U Tuzli je 1902. štampana treća knjiga pjesama jednog od najvećih hrvatskih pjesnika, Silvija Strahimira Kranjčevića – Trzaji. U prve tri decenije 20. stoljeća štampano je pedesetak knjiga poezije, udžbenika i naučno-istraživačkih radova tuzlanskih autora, te prevod knjige Dvonožac (1922) danskog pisca Karla Evalda.
Među tuzlanskim piscima ovog perioda izdvajaju se Radovan Jovanović sa zbirkom pjesama Talas duše i grč tela (1924), Stefan Hakman sa zbirkom pjesama U proleće (1925), te Dušan Muždeka sa svojim pjesmama i kritičko-esejističkim radovima. Pojavljuju se i prve periodične publikacije sa kulturnim i književnim sadržajima, kao što su đački list Jutro (1919), mjesečnik Rad (1923) i časopis Sredina (1925-1927).
Tuzla je opjevana u narodnoj lirskoj poeziji. Među nekoliko značajnijih pjesama u muzičko-folklornoj formi izdvajaju se Ječam žnjela Tuzlanka djevojka i Pod Tuzlom se zeleni meraja.
Bibliotekarstvo
Počeci bibliotekarstva na tuzlanskom području vezani su za, od davnina njegovanu naviku sakupljanja privatnih zbirki rukopisa, a kasnije i štampanih knjiga, te za postojanje kolekcija knjiga i dokumenata što su ih za potrebe svoga rada stvarale vjerske i državne ustanove.
Pretpostavlja se da bi se postojanje prvih takvih zbirki moglo vezati za Behram-begovu medresu iz 17. stoljeća, te za franjevačke samostane.
Ova tradicija, po svemu sudeći stara i bogata, ostala je nažalost, nedovoljno rasvijetljena. O bibliotekarstvu, kao o javnoj djelatnosti, u tuzlanskom kraju, možemo dokumentirano govoriti tek na osnovu najstarijih sačuvanih pravila o radu javnih čitaonica iz posljednjih godina 19. stoljeća.
U decenijama koje su uslijedile, najizrazitiji nosioci razvoja bibliotečke djelatnosti u Tuzli bila su nacionalno-konfesionalna i građanska kulturno-prosvjetna društva (Prosvjeta, Napredak, Gajret, Hrvatski dom, Senaat, Mlada Bosna, Sloboda), te vjerske i državne obrazovne ustanove, među kojima posebno mjesto zauzima Državna realna gimnazija.
Uglavnom iz fundusa ovih po obimu manjih biblioteka formirna je još u toku rata, 1944. godine, Knjižnica Okružnog narodnooslobodilačkog odbora, koja će 1946. prerasti u Narodnu biblioteku.
Pozorišna tradicija
O značajnijim i organizovanijim tokovima pozorišnog života u gradu se ne može govoriti sve do kraja 19. stoljeća. Povremena gostovanja putujućih pozorišta pobudila su interes za pozorišnu umjetnost i presudno uticala na osnivanje diletantskih pozorišnih grupa.
To je urodilo značajnim historijskim događajem: u Tuzli je 17. aprila 1898. osnovano Prvo bosanskohercegovačko narodno pozorište, kada je u sali Hotela Grand izveden Đido Janka Veselinovića. Osnivač ovog pozorišta je bio Mihajlo Crnogorčević, sin poznatog tuzlanskog trgovca, podnačelnika i hroničara Živka Crnogorčevića. Prvo bh pozorište nije naišlo na blagonaklonost austrougarskih vlasti. Nakon dva mjeseca postalo je putujuće, ali se ubrzo ugasilo.
Do početka prvog svjetskog rata, pozorišni život Tuzle se svodio na dramski amaterizam i na povremena gostovanja putujućih pozorišta. U vremenu između dva rata pozorišni život je nešto sadržajniji i življi, uglavnom zbog rasplamsaja kulturno-umjetničkih društava koja su imala i dramske sekcije.
U tuzlanskom Hotelu Bristol je 27. novembra 1920. otpočelo sa radom novoosnovano sarajevsko Narodno pozorište. Izvedene su dvije jednočinke, Hasanaginica A. Šantića i Jedva steče zeta M. Labiša. Sarajevsko Narodno pozorište ostalo je u Tuzli nešto više od dva mjeseca, a izvelo je 33 pozorišne predstave.
Prvi pokušaj da se sa vlastitim snagama pripremi i jedna operska predstava vezan je za rad Donjo-tuzlanskog srpskog pjevačkog društva. Ovo društvo je 29. maja 1921. izvelo Ruteovu komičnu operu u dva čina Urota na Olimpu.
Značajan doprinos pozorišnom životu Tuzle između dva rata dala su i muslimanska kulturno-prosvjetna i zanatlijska društva (Senat, Gajret), kao i Sokolsko pozorište.
Nakon drugog svjetskog rata nicala su radnička kulturno-umjetnička društva čije su dramske sekcije stvarale živu pozorišnu atmosferu u Tuzli i bližoj okolini. Dramska sekcija društva Mitar Trifnunović Učo je 30. marta 1949. prerasla u profesionalno pozorište, današnje Narodno pozorište Tuzla. Tada je izvedena prva premijera novoosnovanog pozorišta: Običan čovek Branislava Nušića, u režiji Ahmeda Muradbegovića. Upravnik pozorišta je bio Radoslav Zoranović, a umjetnički rukovodilac i reditelj – poznati bh književnik Ahmed Muradbegović.
Muzička tradicija
Prve značajnije oblike udruživanja poklonika muzičke umjetnosti u Tuzli predstavljala su pjevačka društva.
U Tuzli je 1886. osnovano prvo bosanskohercegovačko pjevačko društvo, pod imenom – Donjotuzlansko srpsko pjevačko društvo, kasnije nazvano – Njegoš. Deset godina poslije osniva se Hrvatsko pjevačko društvo Majevica, a onda 1903. Muslimansko pjevačko društvo Gajret. SPD Njegoš je 1901, sa Rudarskim limenim orkestrom, organiziralo prvu gradsku muzičku paradu, prošavši s kraja na kraj Tuzle.
Pored Rudarskog limenog orkestra, ustanovljenog nakon osnivanja rudnika Kreka (1884), i Bleh muzike Dobrovoljnog vatrogasnog društva (1883) osnovane 1930, u Tuzli je u prvoj polovini 20. stoljeća djelovao manji broj amaterskih kamernih grupa, najvećim dijelom formiranih pri nacionalnim kulturnim društvima. Jednu od njih su činili i češki muzičari, čiji su nastupi održavani na poznatim Češkim besedama.
U Tuzli je 1949. otvorena Državna niža muzička, a 1957. Srednja muzička škola. Mješoviti hor Muzičke škole je 1975. proglašen najboljim u bivšoj Jugoslaviji, čime je potvrđen kvalitet najstarije, odveć stoljetne tradicije horskog pjevanja u BiH. Za muzičku i kulturnu historiju Tuzle značajno je djelovanje (od 1952. do 1975) Gradskog simfonijskog orkestra sa kojim su nekada nastupali pijanisti Radomir Memluka (Čeh) i Valerij Sigaljević (Rus), a koji su, između ostalog, izvodili djela Betovena, Šopena, Adinsela i Geršvina. Od 1954. godine u Tuzli je djelovao i Veliki JAZZ orkestar, pod rukovodstvom prof. Mirka Dušeka.
Likovna umjetnost
Iz Tuzle potiču prvi školovani bosanskohercegovački slikari: Đorđe Mihajlović (1875-1919), koji se školovao na Akademiji u Minhenu i Adela Ber (1888-1966), koja se školovala na Akademiji u Beču.
Početkom stoljeća, tuzlanska Gimnazija je bila prvo stjecište likovnog života. U njenim holovima postavljane su izložbe profesora risanja i krasnopisa, kao i samih učenika. U to vrijeme izložbe se organiziraju i u Hrvatskom domu, po izlozima nekih prodavnica, a na izložbi umjetnika Bosne i Hercegovine, u Sarajevu, 14. oktobra 1917, izlažu tuzlanski slikari Đorđe Mihajlović, Todor Švrakić, Sava Popović Ivanov i Mihajlo Timčišin.
Sredinom treće decenije u likovni život Tuzle uključuju se Franjo Leder (1905-1963), Ismet Mujezinović (1907-1984) i Dragiša Trifković (1912-2000).
Za tadašnji likovni život Tuzle značajan je i rad Jamesa Haima Pinte (1907-1987), koji je 1939. emigrirao u SAD, gdje je jedno vrijeme radio u Studiju Walt Disney. Nakon učešća u drugom svjetskom ratu, kao američki vojnik, završava Umjetničku akademiju u Los Anđelesu. Od 1948. Pinto živi u Meksiku, gdje kao jedan od vodećih američko-meksičkih muralista stiče punu umjetničku i društvenu afirmaciju. Od 1961. bio je šef Katedre za umjetnost, a potom i dekan fakulteta na Instututu Allende. Njegovo djelo zastupljeno je u američkoj i meksičkoj likovnoj periodici i stručnim publikacijama.
U okviru Hrvatskog kulturnog društva Napredak, u martu 1995, formirana je Likovna kolonija Kristijan Kreković. Značajan bh i hrvatski slikar Kreković (1901-1985) potiče iz tuzlanskog kraja. Emigrirao je u Peru gdje je stekao zavidnu slikarsku slavu. Njegovo djelo zastupljeno je u više panorama latinoameričkog slikarstva.
Prvi tuzlanski skulptor Franjo Leder kiparstvo je studirao u Zagrebu kod prof. Frangeš Roberta. Tuzli je ostavio čitav niz djela koja su postala zaštitnim simbolima grada (Most s kipovima, Leda, Bacač diska, i dr).
Jedan od najvećih bosanskih slikara Ismet Mujezinović ostavio je izuzetne crteže, akvarele, grafike i platna, nastala u periodu od 1925. do kraja osme decenije 20. stoljeća. Najznačajniji dio Mujezinovićevog opusa čini tematska opsjednutost motivima antifašističke borbe.
Kipar Dragiša Trifković je, pored Mujezinovića, najzaslužniji za erupciju likovnog života grada nakon drugog svjetskog rata. Ostavio je značajna skulptorska djela, ali su najznačajnije njegove likovne rekonstrukcije Tuzle u prošlim stoljećima. Autor je pet tomova Tuzlanskog vremeplova, u kojima je sakupljena značajna dokumentaciona građa o prošlosti grada. Kreator je grba Tuzle.
Savremeno shvatanje likovne estetike u Tuzlu unosi akademski slikar, specijalist za fresku i mozaik, Mensur Memo Dervišević (1928-1982), čiji je uticaj na treću generaciju tuzlanskih slikara bio nesumnjiv. Neki savremeni historičari umjetnosti Memu Derviševića vide kao najupečatljiviju pojavu likovnog života Tuzle 20. stoljeća.
Akademski slikar Mevludin Ekmečić, u okviru jedne osnovne škole, zahvaljujući donaciji likovnih umjetnika sa prostora bivše Jugoslavije, ustanovio je 1964. Galeriju jugoslovenskog portreta.
Strip
Početak umjetnosti stripa u Tuzli vezan je za tridesete godine i braću Norberta (1917) i Valtera (1921) Nojgebauera, sinove vlasnika tada najboljeg foto-studija u Tuzli – Vilima Nojgebauera. Norbert i Valter još u vrijeme školovanja pokazuju izraziti crtački talenat. Tridesetih godina crtaju i objavljuju prve stripove, pokreću vlastite novine (Vandrokaš, Veseli vandrokaš, Zabavnik), izdaju zasebne stripove, te objavljuju stripove u mnogim listovima u BiH i šire.
U to vrijeme Norbert i Valter Nojgebauer su najpoznatiji i najtraženiji crtači stripa na prostorima stare Jugoslavije. Nakon drugog svjetskog rata braća Nojgebauer rade u Zagrebu i ostvaruju pionirske korake u animiranom filmu. Krajem pedesetih odlaze u Njemačku i za više producentskih kuća rade na stripovima i reklamnim crtanim filmovima.
Fotografija
Prve fotografije u Tuzli su napravljene početkom osme decenije 19. stoljeća. To su radovi profesionalnih putujućih fotografa koji su povremeno navraćali u Tuzlu. Uglavnom su dolazili iz Osijeka i Slavonskog Broda. Prvi stalni fotografi se u Tuzli pojavljuju sa dolaskom Austrougarske. Najpoznatiji su bili Maks Šulthajš, Vilim Nojgebauer i Drago Jovanović. Burne političke događaje u Tuzli između 1919. i 1924. ovjekovječio je Mijo Cuvaj, može se reći – prvi tuzlanski fotoreporter.
Razvoj kulture fotografije se od 1961. gotovo u cijelosti odvija pod krovom Foto-kino kluba Tuzla. Klub organizira mnogobrojne izložbe umjetničke fotografije, vrši edukaciju putem foto-kurseva i širi mrežu školskih foto-sekcija. Za reprezentativne izložbe, poput Dana bosanskohercegovačke fotografije održanih 1986, izdavani su primjereni katalozi.
Film
Prvih godina 20. stoljeća u Tuzli su s vremena na vrijeme gostovali putujući bioskopi. Prvi stalni bioskop – Kino Dilni, u vlasništvu Marije Dilni, počeo je sa radom 1909. godine. Prvi bioskop evropskih standarda zvani Koloseum (današnje Kino “Centar”), vlasnika Miška Jovanovića, otvoren je 1913. Tridesetih godina prvi tonski filmovi su emitirani u Bristol-ton-kinu, vlasnika Pere Stokanovića. Preduzeće za prikazivanje filmova osnovano je 1960, a u svome sastavu je imalo tri bioskopa: Centar, Mladost i Radnik.
U Tuzli je od 1967. do 1990. održavan Festival dokumentarnih i kratkometražnih filmova, na kome su prikazivana najbolja ostvarenja sa prostora bivše Jugoslavije. U revijalnom programu su od petog festivala prikazivani najbolji filmovi kratkog metra iz evropskih zemalja. Grand prix tuzlanskog Festa bila je statua Husinski rudar, a dodjeljivane su i tri nagrade publike.
Mediji
Prvi list donešen u Tuzlu je sedmični sarajevski list Bosna, čiji je prvi broj objavljen 28. maja 1866. godine. Nekoliko godina poslije u Tuzlu redovno počinje stizati i list Sarajevski cvijetnjak (Džulšen saraj). U Tuzli je prvih decenija 20. stoljeća izlazilo više listova koji nisu imali dugoročniji i značajniji informativno-politički karakter. Kao prvijenac uzima se list za zabavu i pouku Prvijenče, koji su tuzlanski gimnazijalci povremeno izdavali od 1903. do 1906, na šapirografskoj terhnici.
Prvi list štampan u Tuzli je nedeljnik Srpski pokret (1913), koji je nakon 24 izdata broja već naredne godine zabranjen. Vlasnik jedne od štamparija, Adolf Engel, jedno vrijeme je u toku 1914. izdavao list Tuzlanski dnevnik, kasnije nazvan – Tuzlaer Tagblatt. Iste godine kratkotrajno je izlazio i Komunalni list. Od 1918. do 1920. u Tuzli izlazi političko-informativni list Oslobođenje.
S ciljem kulturne i ekonomske emancipacije bošnjačkog stanovništva kratko vrijeme je u toku 1920. izlazio sedmični list Novi pokret. U vrijeme između dva svjetska rata, sa velikim ambicijama se pojavljuju i vrlo brzo gase listovi: Opštinski glasnik, Tuzlanski list, Tuzlanska pošta, Naša opština, Novi pokret, Narodne novine, Narodni list, Narod, Fabrika i njiva, itd.
Prvi broj lista Front slobode, koji uz sarajevsko Oslobođenje predstavlja najstariju živu bh novinu, izašao je 7. novembra 1943. godina.
Školstvo Historičari navode da je Turalibeg 1572, kao jednu od svojih zadužbina, osnovao mekteb, što se uzima kao prvi institucionalizirani oblik školstva u Tuzli. Behram-begova medresa, srednja stručna škola za stanovništvo islamske vjeroispovijesti, pominje se još u 17. stoljeću (historičari navode 1674. godinu). U 18. stoljeću izdržavana je od Vakufa Behram-begove džamije. Učenici Medrese su se, pored opšte naobrazbe, pripremali za poziv imama, hatiba, mualima, odnosno za poučavanje u vjeri. Sa kraćim prekidima, Medresa je radila do ukidanja 1949, a njen rad je obnovljen 1992.
U prvoj polovini 19. stoljeća u Tuzli se pojavilo više škola, prvo sa isključivo religijskom, a potom i sa svjetovnom orijentacijom. U to vrijeme, u Tuzli su na stotinu stanovnika dolazila dva do tri pismena građanina. Prva škola za osnovno obrazovanje, koju su finasirali imućniji roditelji, otvorena je 1831. za djecu srpske nacionalnosti. Sa istom namjenom je 1873. osnovano i Srpsko pravoslavno učilište. Godinu dana kasnije otvorena je, po ugledu na ruždije u Turskoj, neka vrsta niže srednje škole koju su, nakon završene vjerske škole – mekteba, pohađala djeca bošnjačke nacionalnosti. U to doba Sjemenište je bilo škola za djecu katoličke vjeroispovijesti.
Austrougarska uprava je 1880. otvorila Komunalnu školu za mušku djecu svih konfesija, koju je pohađao samo jedan manji dio tuzlanske omladine. Petnaest godina kasnije u Tuzli je otvorena Trgovačka škola, a 1925. je prerasla u Građansku školu.
Prva osnovna škola u tuzlanskom kraju, i jedna od prvih u Bosni i Hercegovini, osnovana je 1884. u Gornjoj Tuzli. U Tuzli je prva osnovna škola osnovana u Kreki 1897. godine. Za vrijeme austrougarske uprave radile su: Ruždija – osnovna škola za muslimansku djecu, Osnovna škola milosrdnih sestara u Klosteru i Srpska osnovna škola. Na osnovu Odluke Gradskog vijeća Tuzla, 12. septembra 1899, otvara se Velika gimnazija u Donjoj Tuzli. Tridesetih godina 20. stoljeća, u tuzlanskom kraju je bilo 29 osnovnih škola i dva obdaništa, sa 72 učitelja.
Fatmir Alispahić
BAŠTINA SJEVEROISTOČNE BOSNE
BROJ I, 2008.
ČASOPIS ZA BAŠTINU, KULTURNO-HISTORIJSKO I PRIRODNO NASLIJEĐE