PORAJMOS je romski naziv za genocid nad Romima. Dan sjećanja na genocid nad Romima u II. svjetskom ratu obilježava se 2. avgusta. Datum je odabran u povodu sjećanja na 2. avgusta 1944. kada je u jednoj noći ubijeno preostalih 2.897 Roma u koncentracijskom logoru Auschwitz. Bosna i Hercegovina je jedina evropska zemlja u kojoj je spriječen genocid nad Romima.
Autor: mr. sc. Fatmir Alispahić
Genocid nad Romima u Drugom svjetskom ratu je najmanje istražena stranica evropske historije. Činjenica da Romi nemaju matičnu državu, da nemaju političku snagu koja bi se založila za istinu o njihovom stradanju, držala je više od pola stoljeća pod velom tajne jednu od najmračnijih evropskih priča. Pored Jevreja, nad kojima je izvršen holokaust, Romi su jedina etnička skupina nad kojima je izvršen genocid u transnacionalnom kontekstu. Romi su ubijani u bezmalo svim zemljama koje su bile pod okupacijom Sila Osovine u Evropi. S obzirom da Romi nisu imali nikakvu moć, ni ekonomsku ni političku, koja bi se tumačila kao prijetnja nekome, genocid nad njima je rezultat najnižeg oblika rasizma i bestijalnosti. Do unazad nekoliko godina ni jedna od evropskih zemalja na čijem je tlu vršen genocid nad Romima nije imala moralnu snagu da se sa tom činjenicom suoči.
Istrebljenje Roma bilo je dio programa Nacionalsocijalističke partije Nemačke. Odmah po dolasku na vlast Adolf Hitler i nacisti donose propise i zakone o rasnoj pripadnosti, gde se Romi prepoznaju kao rasni problem za Njemačku. Ni jedna etnička skupina u Evropi nije bila na udaru takvih rasističkih stereotipa, kakvi su pripisivani Romima. U cijeloj Njemačkoj lokalni policijski odredi počinju da zatvaraju Rome u lokalne logore, u kojima čak bivaju izloženi i obaveznoj sterilizaciji. Prvi logor za Rome postavljen je u berlinskom predgrađu Marzan, u julu 1936., u blizini kanalizacionog ispusta, kako bi se Romi uklonili prije početka Olimpijskih igara. Logori za Rome – Cigojnerlager bili su tek faza na putu ka logorima smrti Aušvic (Auschwitz), Zaksenhauzen (Sachsenhausen) i Dahau (Dachau). Logor Aušvic, gdje je ubijeno 1.1.000.000. ljudi, od čega 960.000 Jevreja i 19.000 Roma, bio je mjesto monstruoznih eksperimenata nad romskim zatvorenicima koje je vršio zloglasni dr. Jozef Mengele.
Romi su bili žrtve progona svuda gde su fašisti došli na vlast, kao i njihove vojne sile. Tako se sabirni logori za Rome formiraju i u fašističkoj Italiji, a zatim i u drugim zemljama okupiranim od strane Nemačke.
Samo u Bosni i Hercegovini nije bilo logora za Rome i samo u Bosni i Hercegovini nije bilo genocida nad Romima. Da bi se razumjela veličina ove historijske činjenice – da jedna mala i okupirana zemlja, i da jedan mali i ponosni narod zaštiti Rome od genocida, treba se osvrnuti na progon Roma u porobljenoj Evropi.
Procjene ubijenih Roma u Evropi tokom Drugog svjetskog rata variraju od 219.600 do 900.000, a najčešće se spominje da je ubijeno oko pola miliona Roma. Rezultat ove rasne politike spram Roma bilo je ubijanje više desetina hiljada Roma na jugoslovenskom prostoru. U odnosu na cijelu Evropu, procentualno najviše Roma je stradalo u Hrvatskoj 28.000 od 28.500 Roma. Na kraju Drugog svjetskog rata, dakle, u Hrvatskoj je ostalo samo 500 Roma. U Srbiji je od 60.000, koliko je bio ukupni broj ove populacije, ubijeno 16 000 Roma.
U Bosni i Hercegovini nije bilo genocida nad Romima, a što su isključive zasluge bošnjačkih prvaka koji su tokom 1941. organizovali poseban odbor za zaštitu muslimanskih Roma, a u maju naredne godine donijeli Zeničku rezoluciju za spas Roma.
Time je Bosna i Hercegovina jedina zemlja u Evropi, a bošnjački narod jedini narod u Evropi, pod čijim okriljem je u jeku genocidnog pogroma nad Romima djelovao odbor za spas Roma, te je izdat prvi dokument kojim se traži, i uspijeva, zaštititi romska populacija. Evropi je trebalo više od 70 godina da dosegne moralnu dimenziju bosanskohercegovačke i bošnjačke brige za Rome.
Za razliku od Bosne i Hercegovine, u kojoj su Romi spašeni od genocida, u Srbiji i Hrvatskoj je genocid nad Romima nosio istovjetne karakteristike kao u samoj Njemačkoj – po okrutnosti, po masovnosti, po rasističkim stereotipima i po šutnji kompletne zajednice kojom je odobren i popraćen ovaj kolektivni zločin.
Da bi se osjetila strahota rasističke retorike koja je vladala i u Njemačkoj i zemljama saveznicama, prisjetit ćemo se jednog iskaza Haralda Turnera, šef Upravnog štaba Vojnog zapovednika u Srbiji:
Treba poći od načelne postavke da su Jevreji i Cigani uopšte nepouzdan elemenat i da samim tim pretstavljaju opasnost za javni poredak i sigurnost. Jevrejski intelekt je taj koji je začeo ovaj rat; on se mora uništiti. Cigani ne mogu biti korisni članovi zajednice naroda s obzirom na njihovu duhovnu i fizičku građu. Utvrđeno je da je jevrejski elemenat uzeo znatnog učešća u voćstvu bandi a da su baš Cigani odgovorni za naročita zverstva i za obavljanje obaveštajne službe. Stoga se načelno u svakom slučaju imaju staviti na raspoloženje trupi kao taoci svi muškarci Jevreji i Cigani.
Postoje mnoge priče koje bi mogle posvjedočiti kako je izgledao genocidni progon Roma, a jedna od arhetipskih jeste priča o bokserskom šampionu Johanu Vilhelmu Trolmanu iz Hanovera.
Trolman je u junu 1933. osvojio njemačku šampionsku titulu u teškoj kategoriji, ali mu je Nemačka nacionalna bokserska organizacija, svega nekoliko dana nakon njegove pobjede, oduzela titulu, jer nije bio arijevski bokser. Rečeno je da njegov stil borbe vređa „arijevsku rasu“. Nakon ove odluke, Trolman je izgubio dozvolu i mogao je preživeti jedino boksovanjem na vašarima i krijući se sedmicama. 1938. je bio među hiljadama koje su pohapšene u okviru „Operacije neradnik“ i zatvoren je na više mjeseci u radnom kampu u Hanoveru. 1939. je regrutovan u Vermaht i ranjen na istočnom frontu. Nakon povratka u Nemačku 1942. uhapsio ga je Gestapo i odveden je u Centralnu kancelariju za Cigane u policijskoj stanici u Hanoveru gde je pretučen. Nekoliko sedmica kasnije je prebačen u koncentracioni logor Nojengame, u predgrađu Hamburga. Tamo je bio prinuđen da služi kao robovska radna snaga i bio je mučen o strane SS stražara. Trolman je preminuo u pomoćnom logoru Nojengamea, u proljeće 1943. godine.
Milovan Pisari, povijesničar koji je istraživao genocid nad Romima u Srbiji, piše:
Jesen 1941. godina bila je sudbonosna za Rome koji su živeli u Beogradu. Oko 1.000 muškaraca je tada bilo streljano u velikim odmazdama koje su nemačke i kvišlinske vlasti koristile, između ostalog, kao paravan za početak sprovođenja konačnog rešenja „jevrejskog i romskog pitanja“. Istovremeno su Romi streljani i u drugim gradovima Srbije: Šabac, Kruševac, Kragujevac, Niš, Leskovac. Žene, ćerke, majke i deca streljanih Roma iz Beograda bili su mesec dana kasnije internirani u logoru smrti na Sajmištu, poznatom kao „Judenlager Semlin“. Njihovo interniranje je počelo 8. decembra 1941. godine, na isti dan kad je u poljskom gradiću Helmno počeo da funkcioniše prvi logor smrti u Evropi, u kojem su prve žrtve bile Romi i Jevreji iz geta u Lođu. Tu su ubijeni u dušegupki, pokretnoj gasnoj komori u obliku kamiona koja će nekoliko meseci kasnije obavljati isti posao u Beogradu. Sve je počelo krajem maja 1941. godine. Romi, koji su živeli u najsiromašnijim krajevima grada, izjednačeni su sa Jevrejima po principu rasnih zakona koji su bili na snazi u Trećem Rajhu. U roku od tri dana, svi delovi grada u kojima su živeli Romi blokirani su od strane nemačke vojske, dok su srpska žandarmerija i policija ulazile u svaku kuću i izvodile muškarce iznad 16 godina. U tim trenucima, nisu pravljene razlike između stalno nastanjenih i čergara. Uhapšeni su svi do kojih se moglo doći. Svi su utovareni u kamione i odvedeni najpre u obližnu žandarmerijsku stanicu, i posle nekoliko sati u logor Topovske šupe. Tu su ostajali najviše tri dana, posle čega su streljani na stratištu u Jajincima. Nešto više od mesec dana kasnije, isti žandarmi i policajci su pokupili žene i decu i prebacili ih kamionima na Sajmište.
Bibijana Papo povijesničarka koja se bavila stradanjem Roma u Pavelićevoj NDH-a, piše:
Pitanje priznanja genocida nad Romima u Hrvatskoj predugo je bilo zanemarivano, posebice s obzirom na činjenicu da je postojanje Koncentracijskog logora Jasenovac, u kojem je ubijen vrlo velik broj ljudi, dio naše prošlosti. Na dosad imenom i prezimenom utvrđenom popisu žrtava jasenovačkog logora nalazi se 16.173 Roma, od toga 5608 djece, 4877 žena i 5688 muškaraca. No, taj broj nije konačan jer u njega nisu uvršteni ubijeni Romi čija imena nisu utvrđena. Točan broj ubijenih Roma u jasenovačkom logoru nikada nećemo saznati.
NDH je usvojila rasnu ideologiju i normativni okvir nacističke Njemačke. Šestog aprila 1941. godine Jugoslavija je ušla u Drugi svjetski rat a već 10. aprila Slavko Kvaternik je u ime ustaškog poglavnika proglasio NDH. Ustaška vlast je već 30. aprila donijela Zakonsku odredbu o rasnoj pripadnosti koja je pod tačkom 4. tretirala i Cigane.
„Kao Ciganin u smislu ove zakonske odredbe vrijedi osoba, koja potječe od dvaju ili više predaka drugog koljena, koji su Cigani po rasi“.
U Članu jedan ove odredbe stoji izuzetak za članove islamske vjere. Ovom klauzulom načinjen je ustupak Bošnjacima – koji su insistirali na zaštiti Roma – s obzirom da su ustaške vlasti nastojale privoliti Bošnjake za svoju ideju.
Bošnjaci su odmah pružili otpor rasističkoj politici, pa su nastojali poduzeti i preventivne korake u cilju spašavanja Roma. U Sarajevu je u ljeto 1941. formirana jedna stručna komisija koja je uzela za zadatak da izradi elaborat u odbranu Cigana koji bi onda bio predat njemačkim i ustaškim vlastima. Cilj elaborata bio je da stvori teorijsku podlogu za uvrštavanje Roma u tzv. arijevsku rasu i tako ih spasi progona i istrebljenja. Osnovna teza elaborata je bila da se tzv. bijeli Cigani imaju smatrati sastavnim dijelom muslimanske populacije.
Ministarstvo unutrašnjih poslova u Zagrebu je 30. VIII 1941. izdalo raspis, kojim su obustavljene mjere protiv tzv. bijelih Cigana, a što je bilo rezultat straha od bošnjačkog otpora ustaškom režimu. Ovaj dokument će postati pravni osnov za Zeničku rezoluciju i spašavanje romske etničke zajednice.
Zenička rezolucija za spas Roma, od 26. Maja 1942., pojavljuje se pola godine nakon serije Bošnjačkih rezolucija koje su bile javni izraz neslaganja Prijedora, Sarajeva, Mostara, Banja Luke, Bijeljine, Tuzle, Visokog, Bosanske Dubice sa politikom ustaških vlasti. Bošnjačke rezolucije, pod okriljem El-Hidaje, bile su moralni i kritički stav spram bezakonja i zločina, te su kao takve bile prvi antifašistički proglasi jednog naroda u Evropi.
Adil Zulfikarpašić svjedoči da Rezolucije – „nije potpisao bilo ko, nego elita muslimanska, stotine najuglednijih ljudi usred porobljene Evrope, ne iz ilegalnog skloništa, ne iz sigurne emigracije ili iz šume, nego iz svoje sredine, sa svog posla, javno, iz srca njemačke okupacije, a to je značilo veliku kuraž i veliku moralnu snagu ovih ljudi.
Iako se znalo da su veoma rijetki brakovi između bošnjačke i romske populacije, bošnjački prvaci su, i interesu zaštite Roma, a po osnovu vjerske veze, proglasili Rome dijelom bošnjačkog naroda. U Zeničkoj rezoluciji se, između ostalog, kaže:
„Muslimani tzv. Cigani jesu sastavni dio muslimanskog elementa. Oni se ni po čemu ne razlikuju od ostalih Muslimana. Svi Muslimani bez razlike ih i sada kao i uvijek smatraju dijelom svoga vlastitog i zajedničkog tijela te najenergičnije i najžešće osuđuju svako izdvajanje i razlikovanje ovih Muslimana od ostalih.“
Od državnih organa je zatraženo da se –
„Cigani – Muslimani zaštite od progona i upućivanja u koncentracione logore“.
a što je rezultiralo brzojavom u kome se kaže:
„Ministarstvo unutrašnjih poslova na traženje potpredsjednika vlade brzojavno je izdalo nalog logoru u Jasenovcu, da se Cigani puste. Inače svim redarstvima i župama izdat je ponovni nalog, da Muslimane Cigane – Muslimani zaštite od progona i upućivanja u koncentracione logore“.
Bio je to jedinstven slučaj u porobljenoj Evropi – da se u vrijeme genocida nad Romima, u jednoj zemlji, aktivnošću prvaka jednog naroda, Romi zaštite i spasu sigrune smrti. Tek posljednjih godinu-dvije, zahvaljujući istraživanjima dr. Mevludina Dizdarevića, ove historijske činjenice izlaze pred lice javnosti.
Zašto je Evropa 70 godina čekala na službeno priznanje genocida nad Romima? Da li je čekanje rezultat diskriminacije s kojom se Romi suočavaju i činjenice da Romi nemaju matičnu državu i političku snagu koja bi predvodila borbu za priznanje?
U Zapadnoj Njemačkoj službeno priznanje genocida nad Romima postignuto je 1982. godine kada je kancelar Helmut Schmidt izjavio da su Romi i Sinti bili progonjeni na rasnoj osnovi te da su bili žrtve genocida.
Godine 2005. objavljena je Politička izjava mađarskog parlamenta kojom se priznaje stradanje mađarskih Roma tijekom Drugoga svjetskog rata.
Godine 2011. godine poljski Sejm (donji dom parlamenta) donio je rezoluciju kojom je potvrdio da se 2. avgusta obilježava Dan sjećanja na genocid nad Romima te je Poljska tako postala prva država u kojoj je službeno ustanovljeno obilježavanje genocida nad Romima 2. avgusta.
Važan iskorak donošenju ovakve rezolucije i na razini Evropske unije bila je inicijativa evroparlamentarke Lívije Járóke iz Mađarske, prve Romkinje na toj funkciji, da Evropski parlament 2012. godine objavi Pisanu izjavu o proglašenju 2. Avgusta kao Evropskog dana sjećanja na žrtve Porajmosa – genocida nad Romima. Njena inicijativa u tom trenutku nije dobila potporu većine u Evropskom parlamentu.
Lívija Járóka je izjavila:
– Sjećanje na Holokaust Roma, rašireno po zemljama diljem Evrope, pomoglo bi promociji razumijevanja stradanja Roma tijekom prošlog stoljeća i očuvanju sjećanja na žrtve. U isto vrijeme, uspostavljanje dana sjećanja pridonijelo bi jačanju solidarnosti među ljudima i stoga bi pomoglo uključivanju Roma. Ono bi također potvrdilo jedinstvo našega kontinenta i slobodnih i ravnopravnih građana Evrope.
U novom sazivu Evropskog parlamenta pitanje službenog priznanja genocida nad Romima ponovno je pokrenuto, a ovaj je put rezultiralo uspjehom – u aprilu 2015. godine Evropski parlament usvojio je Rezoluciju o anticiganizmu u Evropi i priznanju na razini Evropske unije dana sjećanja na genocid nad Romima u Drugom svjetskom ratu.
U Rezoluciji Evropskog parlamenta od 15. aprila 2015., kojom se ustanovljava Dan sjećanja na genocid nad Romima u Drugom svjetskom ratu, između ostalog stoji:
– budući da Romi, s procijenjenim stanovništvom od 10 do 12 milijuna u Evropi, najveća evropska etnička manjina;
– budući da je rasna netrpeljivost prema Romima jedan od glavnih uzroka diskriminacije i marginalizacije koju je romski narod pretrpio tijekom povijesti u mnogim evropskim zemljama;
– budući da je situacija evropskih Roma, koji su povijesno dio društva u mnogim evropskim državama, no bez jedinstvene matične države, i koji su doprinijeli Evropi kao njezini građani, različita u odnosu na nacionalne manjine u Evropi, što opravdava posebne mjere na evropskoj razini; budući da su Romi dio evropske kulture i vrijednosti;
– budući da su nacisti i drugi režimi te njihovi saveznici za vrijeme Drugog svjetskog rata prema procjenama ubili barem 500 000 Roma te budući da je u pojedinim državama više od 80 % romskog stanovništva istrijebljeno; budući da je barem 23 000 Roma ubijeno plinom u „Ciganskom logoru” (Zigeunerlager) u Auschwitz-Birkenau za vrijeme Drugog svjetskog rata te da je u jednoj noći, s 2. na 3. avgusta 1944. godine 2 897 Roma, i to većinom žene, djeca i starije osobe, ubijeno u tom logoru; budući da su romske organizacije stoga odabrale 2. avgusta kao dan za obilježavanje sjećanja na sve romske žrtve tog genocida.
Obilježavanjem 2. avgusta kao Dana sjećanja na genocid nad Romima u Drugom svjetskom ratu, te reafirmacijom jedne od najčasnijih stranica bosanskohercegovačke historije – koja svjedoči da su bošnjački uglednici zaštitili Rome od genocida – nastojali smo nadahnuti kulturu sjećanja, u ime univerzalnih poruka pamćenja i opomene.